DUVAR- Hasan Hocam öncelikle davetimi kabul ettiğiniz için çok teşekkür ederim. 2023 yılında Hacettepe Üniversitesi’nde savunduğunuz Devlet ve Borçla Yönetmek isimli doktora teziniz Detay Yayınları tarafından yayımlandı. Dilerseniz birinci evvel olup bitenler hakkında konuşalım. Neden bu mevzuyu seçtiniz ve tezinizi kitaplaştırmaya nasıl karar verdiniz?
Türkiye’nin son 20 yılına dair akademik çalışmalar, çoğunlukla AKP hükümetlerini husus alıyor. Tez konusu belirlerken bir tarama yaptım. Bu taramada iki değerli durumu tespit ettim. Birincisi, AKP devrinin çoğunlukla ideoloji, kültür, sınıf, siyasi aktör eksenlerinde ele alındığını gördüm. İkincisi, Türkiye akademisinin genel sorunu bu devir için de geçerliydi. Güya dünya siyasal serüveniyle ilgisi olmayan, Türkiye’deki gelişmelerle dünyadaki gelişmeleri birbiriyle temassız gören çalışmalar çoğunlukta. Bu çalışmalar, Türkiye’deki gelişmeleri bir “fanus” paranteziyle inceliyor.
Devlet ve Borçla Yönetmek, Hasan Kılıç, 272 syf., Detay Yayınları, 2024 Bu iki tespitten hareketle bir yandan 2002-2020 Türkiye’sini dünyadaki gelişmeler ekseninde değerlendirmeye çalıştım. Öteki yandan ise bu devri açıklarken, yurttaşın nasıl istek gösterdiğini daha olgusal-somut açılardan incelemek istedim. Bu periyotta tabiiyet üreten bağlar iktisatta finansallaşma, siyasal alanda güvenlikleştirme üzerinden gelişiyor. Ki finansallaşma ve borçlandırma ile güvenlikleştirme siyasetleri birbiriyle bağlı ilerliyor.
AKP, geçtiğimiz günlerde sonra geri çekse de bir düzenleme yapmak istedi. Düzenleme yüz bin TL üstü kredi kartı limiti olanlardan Savunma Sanayi Fonu’na aktarılmak üzere 750 TL vergi alınmasını öngörüyordu. Yani finansal ve borçlandırıcı bir eser üzerinden güvenlik kurumlarına kaynak transferi isteniyordu. Hatta hükümet temsilcileri “Çelik Kubbe” yapılması için harcanacağını tabir ediyordu. Yani borçlandırma ile güvenlik ortasında münasebet her an tekrar kuruluyor. Güvenlik korkusu ve borçlu insan üzerinden tabiiyet talep ediliyor.
Bilindiği üzere kredi kartı borçlandırıcıdır. Borç (olmayan mali kaynak) üzerinden vergi alınmasının “dahiyane” maliyeciliği bir yana burada güvenlik telaşı derinleştirilerek halkın borçlanma aracından vergi alınıyor. Hasebiyle güvenlikleştirme söylemi ile borçlandırma bir ortada görülüyor. Hem borçlanan insanın iktidara tabiiyeti derinleşiyor hem de güvenlik derdi otoriteye onayı arttırıyor. Borç ve güvenlik rızayı (yeniden) üreten iktidar aygıtlarına dönüşüyor. Türkiye’de 2000’li yıllar güvenlikleştirme ve borçlandırma siyasetlerinin -dünyadaki akışa paralel şekilde- hem yasal-idari sistemin içerisine yerleştiği hem de nüfusa yayıldığı bir periyottur. Bu iki iktidar aygıtı yayılımlarıyla yeni öznellikler ortaya çıkarıyor. İstek üretiyor ve tabiiyet biçimleri yaratıyor.
Dispositif kavramını çok sık kullanıyorsunuz, bu kavramla tam olarak neyi kastediyorsunuz? Latifeyle karışık soracak olursam, mevzunun Deleuze’le bir ilgisi var mı?
Dispositif kavramı Türkçeye “düzenek, aygıt yahut şebeke” olarak çevrildi. Michel Foucault’tan hareketle bu kavram temelinde, iktidar üreten münasebetlere dair her şeyi kapsayan alakalar şebekesine işaret ediyor. Gündelik hayat içerisinde ilişkisel ve dinamik biçimde iktidar üreten stratejilere işaret ediyor. Bu tarafıyla 2000’li yıllar Türkiye’sinde iktidarın üretimini güvenlik ve borç üzerinden birbirleriyle alakalı anlamak açısından dispositif kavramı kıymetli bir manaya anahtarı sunuyor.
Elbette öncelikle Michel Foucault ve Deleuze’le ilgisi var. Her ikisinin iktidarı kavrama biçimi ve seviyesi, bize politik iktisat tarihini tekrar yorumlama, hakikate daha yakın çıkarımlar sağlama açısından büyük nimetler sunuyor.
‘DEVLET ARTIK HER BİR KOLU İKTİDAR ÜRETEN BİR AHTAPOTTUR’
İddialarınızdan biri de şu: “Hukuk devletinin krizinden güvenlik devleti doğmuştur.” Öte yandan güvenlik devletinin 21. yüzyılın birinci iki on yılında hukuk devletinin yerini almaya başladığını belirtiyorsunuz. Tüm bunların yanı sıra, Ernst Fraenkel’ın “İkili Devlet” kavrayışını da sahipleniyorsunuz. Ancak, devletin ikili karakterinin bir yönüyle özsel olduğu söylenemez mi? Yani devlet aslında her vakit hukukî örüntülerin gerisinde işleyen kural tanımaz bir sıkıntı aygıtı değil midir? Bu bağlamda Osmanlı-Türk devlet geleneğiyle ilgili tartışmaları da hatırlamakta yarar var. Örneğin Şerif Mardin ve Çağlar Keyder, Bizans’tan bu yana süregelen bir devlet mantığına işaret ederler. Bu yaklaşımların bir tarafıyla tarih-aşırı olduklarının farkındayım fakat devletin tarihi olmayan, dünden bugüne süregelen bir karakteri olduğunu söylemek de çok yanlış olmaz sanırım. Ne dersiniz?
Eğer birbirleriyle alakalı bir kıymetlendirme yapacaksak hukuk devletinden güvenlik devletine geçiş, önlem devletinin alanını genişletiyor ve norm devletinin alanını daraltıyor. Güvenlik devletinin siyasal söylemi ve yasal-idari sisteme sirayet etmesiyle artık herkes ve her şey, her an ve yer bir güvenlik “nesnesi” haline gelebiliyor. Güvenlikleştirme mantığı muğlak kavramsal-kurumsal-idari düzenlemelerle nüfusun geneline yayılıyor ve potansiyel şüpheli-suçlu sayısını muazzam derecede arttırıyor. Hasebiyle 2000’li yıllardaki güvenlik devletinin inşası ve kurumsallaşmasıyla birlikte değişen yasa/siyasa ve değişmeyen baskı üzere bir noktada değil, güvenlikle birlikte genişleyen, çatallanan, çoklaşan, sıvılaşan ve sızan bir dinamikten bahsetmek gerekiyor.
Bu istikametiyle devlet her daim bir otoriterliğe ve tahakküme yönelir. Dinamiğinin en değerli bileşenlerinden biri bu gerçekliğidir. İşleyiş diyalektiklerinden biri hukukî örüntülerin ardına saklanmaktır. Bu, Carl Schmitt’in hükümranın harika hale karar veren olduğu fikri üzerinden tartışılan bir sıkıntıdır. Fakat unutulmamalı ki, Carl Schmitt “egemen” üzerinden cümlesini kurar. Devlete tarihte ebed süre bir mana yüklemediğini biliyoruz. Carl Schmitt “Somut ve Çağa Bağlı Bir Kavram Olarak Devlet” makalesinde hem “…devletin’ tüm halklar ve vakitler için geçerli genel bir kavram olmadığı; bilakis tarihi, makul bir periyoda bağlı, somut bir kavram olduğu” değerlendirmesini yapıyor. Hem de “…devlet, içeriden çoğulculaşma ve dışarıdan bütünleşme yoluyla kendini açmaktadır. Böylelikle yalnız devlet ve toplum değil, anayasa ve yasa da dönüşmektedir. Yani bir manada devlet-toplum, anayasa-yasanın değişmesi yeni bir çağın da müjdecisi pozisyonuna gelmektedir” diyerek temelinde tarih çok yorumları temel almayan bir devlet değerlendirmesi yapıyor.
Kitabın sonuç kısmında da belirttiğim üzere hâkim artık -belki de- Deleuze’un dediğinin tersine ne bir midye ne de yılandır. Artık bir ahtapottur. Kollarından her biri toplumla bağlarda iktidar üreten dispositiflerdir. Her bir dispositif global eğilimlere, iç ve dış siyasal-toplumsal uğraşlara bağlı olarak değişebilir yahut tekrar düzenlenebilir. Devlet, bir egemenlik dispositifidir. Devleti tarihte dondurmak, değişmez tabiat atfetmek aşkın-metafizik bir yaklaşımdır. Somut, malzeme, objektif değerlendirmeleri yaparken kavramlara hakikat manalar atfetmek gerekir. Ki, kitap boyunca hukuk devletinden güvenlik devletine geçiş ve güvenlik devletinin kurumsallaşması sürecini devletin değişip dönüşebilir, siyasal-ekonomik-toplumsal uğraşları etkileyen ve onlardan etkilenen karakteri üzerinden ele almaya çalıştım.
‘İNSAN İNSANIN KURDU DEĞİLDİR’
Güvenlik sorunsalıyla ilgili tartışmalar hiç kuşkusuz ki felsefi antropolojilerin de mevzusudur. Siz de çalışmanızda “Güvenlik insan topluluklarının olduğu günden beri temel bir gereksinimdir,” diyerek antropolojik bir tespitte bulunuyorsunuz. Bu bağlamda Hobbes’un “İnsan insanın kurdudur (homo homini lupus)” metaforuyla özetlenebilecek, devleti kutsayan negatif ve özcü antropolojisinden Locke’un, mülkiyete dayalı hukukun bir ortada hayatı mümkün kıldığı tırnak içinde optimist ve liberal antropolojisine varana kadar birçok felsefi yaklaşımdan kelam edilebilir. Pekala siz güvenlik sıkıntısına nasıl bir antropolojik perspektiften bakıyorsunuz? -Şayet o denli bir şey varsa- insan tabiatı ve özü bağlamında güvenlikten ne anlamalıyız?
Güvenlik istenci insan topluluklarıyla yaşıttır. Ziyan görmeme ve hayatta kalma gereksinimi daima oldu ve olacak. Derdim güvenlik olgusunun felsefik-antropolojik temellerine dair tartışmaktan çok bu olgunun iktidarla kurduğu ilgiye dairdi. Yani insan topluluklarının davranış, his ve hayat biçimlerini etkileyen bu istencin çağdaş egemenlik stratejileriyle nasıl iktidar ürettiğine yoğunlaşıyorum. Elbette “insan insanın kurdudur” kabulü bu stratejilerin iktidar üretmesinin tabanını oluşturan anlayışa işaret ediyor. Güvenlik bağlamında bu anlayış çağdaş egemenliğin kalkış noktası ve hareket dinamiğidir. İnsanları hükümrana biat ettiren, bir biçimde hak ve özgürlüklerinden feragat etmelerine neden olan güvenlik istenci yahut daha çok güvenlik “kaygı”sı üretilmesi tarihin akışının belirlenmesinde değerli bir başlık oluşturuyor. Bu telaşın artmasıyla tabiiyetin ortaya çıkması “zorunlu bir yol” değil, istekli kabule de dayanıyor. Hatta “güvenlik kaygısı” Freudyen manada bir tekinsizlik hissi yaratarak, kimliğe-cemaate daha sıkı bağlanmayı, içe yanlışsız büzülmeyi getiriyor.
Güvenlik üzerinden insan tabiatı ve özüne dair neyin gerçek olduğunu tahminen sav edemem fakat neyin yanlış olduğunu tabir edebilirim. Şayet Hobbes’a atıfla söz edersem “insan insanın kurdu” değildir. İnsanların güvenlik muhtaçlığı ile güvenlik istenci yahut tasası üzerinden iktidarın üretilmesi ortasında önemli bir uçurum var. Bu uçurumu gören, insanların bir ortada demokratik, özgürlükçü, eşit ömrünü temel alan lenslere muhtaçlık var.
‘MARX’IN GÖRÜŞLERİ KİTABA DAİMA EŞLİK EDİYOR’
Sermaye, borç ve devlet olmak üzere üç gerçekliğe ve bunların ortasındaki meta bağlarına odaklanıyorsunuz. Evet, borç, çalışmanızda da belirttiğiniz üzere güvenlik devleti için istek üretmeye yarayan ekonomi-politik bir sistem. Ancak güvenlik devletini borçla ilişkilendirmenin ekonomik indirgemeciliğe düşmek üzere bir tehlikesi yok mu? Bu bağlamda perspektifinizin Marksizm’den beslenip beslenmediğini de sormak isterim.
Güvenlik devletinin tüm pencereleri borçlandırmaya açılmıyor. Güvenlikleştirme ve borçlandırma siyasetleri birbirlerini besliyor. Ömür için borçlanıyoruz. Güvenlik, hayatlarımızın merkezine geldikçe borçlanmanın bir kısmını da bunun için yapıyoruz. Bir sitede özel güvenlik hizmeti alan lakin geliri ile sarfiyatı ortasında bir fark olan varsayımsal birini göz önünde bulunduralım. Aslında güvenlik sağlama devletin sorumluluğuyken bu kişi güvenlik telaşlarını gidermek için borçlanmak zorunda. Güvenlik-borç alakası hayatın yalnızca bir modülü ve borçlandırma bunun bir modülü olarak gerçekleşiyor. Hasebiyle politik ekonomik düzenek çalışsa da birbirine indirgeme durumu kelam konusu değil.
Marx’ın görüşleri, sermaye üretimi ve sınıfsal bağlara tesiri bakımından kitaba daima olarak eşlik ediyor. Mesela Marx yüzlerce yıl evvel devlet borçlarına dair “…kapitalist bir ulusun kolektif olarak sahip olabileceği yahut paylaşabileceği tek şey” belirlemesi yapıyor. Kitapta borcun kozmosunun bir katmanının da kamu borçlarının nüfusa yayılması olduğu değerlendirmesi yapılıyor. Yeniden güvenliğin sivil toplumun en şanlı bedeli haline geldiği belirlemesi yapılıyor. Bu istikametiyle, aslında devlet ve borç ortasındaki bağ sınıfsal kompozisyonları ve sınıf içi düşünce-davranış-duyguları belirleyen bir yerde duruyor.
‘BORÇ SINIFSAL KOMPOZİSYONU HEM TAHKİM EDEN HEM DE SINIF İÇİ MÜNASEBETLERİ ETKİLEYEN BİR HÂKİM STRATEJİSİDİR’
Sizce “borçlular” bir sınıf mıdır? Ya da bir öbür deyişle “borçlular”ın sınıfsal karakteri nedir?
Borçlular bir sınıf değildir. Borç sınıfsal kompozisyonu hem tahkim eden hem de sınıf içi alakaları etkileyen bir hükümran stratejisidir.
21. yüzyılda hem dünyada hem Türkiye’de finansallaşma ve borçlandırma siyasetleriyle birlikte borçlular “homo economicus”un bir türevi olarak “homo-debitor (Borçlandırılmış İnsan)” kavramı üzerinden anlaşılabilir. Lazzarato’ya nazaran “borçlandırılmış insan doğumundan vefatına kadar, kendisine tüm hayatı boyunca eşlik edecek bir alacaklı-borçlu iktidar alakasına tabidir” diyerek borç dispositifinin yönetilenleri kuşattığını, farklı tabiiyetler ve boyun eğdirmeler ortaya çıkardığını, denetim ve disiplin sistemleri yarattığını belirtir. Bu durumda borçlular ise tavır gücünden düşme, itaat etme, hak ve özgürlük taleplerine aralanma durumunu yaşarlar. Hasebiyle sınıfsal karakteri olmakla birlikte, bu karakterin dinamik taraflarını öne çıkaran; sermaye birikim yolunu açarak sınıfsal kompozisyonu etkileyen bir durum kelam hususudur.
Son olarak, tezinize ve kitabınıza şu epigrafı not düşmüşsünüz: “Unutmaya karşı gayretini kaybeden ve Ben ile beden’in yarılmasında Varlığının pahasını bir kere daha hatırlatan “Annem”e…” Bu ithafı biraz açar mısınız?
Doktoraya başladığım vakit, anneme demans teşhisi konulduğu periyoda denk geliyor. Doktora ders ve tez sürecim bittiğinde, annem artık her şeyi ve herkesi unutmaya başlamıştı. Münasebetiyle bir geçmişe sahip benliği ile vücudu ortasında bir yarılma gerçekleşmişti. Unutmaya karşı gayretini kaybetmişti. Doktora ve kitap süreci fikri olarak emek ağır süreçler oluyor. Bu sürece paralel olarak annemin sıhhatinin bozulduğuna şahit olmak, beni duygusal olarak çok etkiledi. Bu sebeple hem tezde hem kitapta ithafımı anneme yaptım.